سریال معاویه؛ ارائه تصویری خلاف تاریخ/مشروعیت‌بخشی به سیاست‌های امروز عربستان سعودی

امیر طالب زاده| به گزارش خبربین آنلاین، نشست نقد و بررسی سریال معاویه توسط هم اندیشکده راهبردی رسانه هاذو فضای مجازی، گروه پژوهشی پدافند غیرعامل رسانه ای، انجمن مدیریت رسانه و تشکل دانشجویان مستقل در محل دانشگاه آزاد دماوند برگزار گردید.

در این نشست حمیدرضا حسینی دانا عضو اندیشکده راهبردی رسانه‌ها و فضای مجازی گفت: کشورهای عربی طی سال‌های اخیر مهارت روایت‌سازی رسانه‌ای را آموخته‌اند، و تولید چنین سریال‌هایی بخشی از استراتژی بازنمایی تاریخ از نگاه خودشان محسوب می‌شود. فناوری‌های جدید نیز این روند را تسریع کرده‌اند؛ امروزه مردم در فضای دیجیتال بیشتر به منابع تصویری و روایی متکی هستند تا مطالعات تاریخی. از همین رو، روایت‌های تحریف‌شده یا بازنگری‌شده از تاریخ در قالب فیلم‌ها و سریال‌ها می‌توانند نقش بسزایی در تغییر باورها ایفا کنند.

وی افزود: کشورهای اسلامی همواره در حوزه‌های مختلف فرهنگی، رسانه‌ای و تفریحی دچار چالش بوده‌اند، همان‌طور که غرب دارای مراکز تفریحی بزرگ همچون لاس‌وگاس، مونت‌کارلو و پاتایا است، برخی کشورهای اسلامی نیز تلاش دارند نسخه‌ای مشابه اما مطابق با هویت خود ایجاد کنند. این نگاه تحول‌گرایانه باعث شده تا برخی کشورها به‌دنبال تعریف جدیدی از هویت خود باشند و در این مسیر، روایت تاریخی نیز به‌عنوان ابزاری برای تثبیت جایگاهشان به کار گرفته می‌شود.

این عضو هیأت علمی دانشگاه گفت: در این شرایط، توجه به قدرت روایت اهمیت بالایی دارد. عربستان سعودی احساس می‌کند که کشورهای کوچک‌تر از نظر رسانه‌ای از آن پیشی گرفته‌اند. برای مثال، قطر از سال ۲۰۰۳ با راه‌اندازی شبکه الجزیره، نفوذ گسترده‌ای در جهان عرب و حتی در ایالات متحده پیدا کرده است. همچنین امارات متحده عربی با سرمایه‌گذاری‌های کلان در آفریقا، در حال ایجاد نهضت‌های فکری و جریان‌های رسانه‌ای جدید است. این پرسش مطرح می‌شود که عربستان، با تمام ظرفیت‌های اقتصادی و سیاسی خود، در کجای این معادله قرار دارد؟

حسینی دانا ادامه داد: در سریال معاویه، بازنمایی شخصیت معاویه به‌عنوان حاکمی دموکراتیک انجام شده است؛ شخصیتی که آزادی بیان را گسترش داده و جهان اسلام را به سمت تمدن و توسعه هدایت کرده است. معاویه به‌عنوان چهره‌ای مدرن و کارآمد معرفی شده است. برخی معتقدند این تصویرسازی از معاویه، به نوعی تلاشی برای مشروعیت‌بخشی به سیاست‌های امروز عربستان سعودی است.

وی تاکید کرد: به‌رغم مخالفت‌های گسترده برخی کشورهای اسلامی و رسانه‌های ملی، فیلم را به به نمایش درآورندند و نشان‌دهنده اهمیت نبرد روایت‌ها در دنیای امروز هستند. تحریم یک روایت تاریخی تنها یک راه‌حل موقت است؛ در مقابل، تولیدات رسانه‌ای جایگزین، همراه با روایت‌های مستند و دقیق، می‌توانند ابزار مؤثرتری برای حفظ حقیقت تاریخی باشند.

دگرگونی‌ها مستلزم تغییرات فرهنگی و اجتماعی هستند

بی بی سادات میراسماعیلی مدیر گروه رسانه و ارتباطات دانشگاه آزاد اسلامی واحد دماوند در گفتگویی اظهار کرد: برای ایجاد تغییرات بنیادین در یک جامعه، نخست باید عقاید جدید جایگزین عقاید سنتی شوند، سپس فرایند انجمادزدایی صورت گیرد و در نهایت، این باورهای تازه تثبیت شوند. این روند دقیقاً در سریال «معاویه» مشاهده شده که به نوعی بخشی از این فرآیند بازنمایی رسانه‌ای انجام شده است.

وی افزود: برخی مقامات جدید عربستان با الهام از یک شخصیت تاریخی، خود را در ذهن مخاطبان (به‌ویژه نسل جوان عربستان) به‌عنوان رهبر تحول‌گرا معرفی کرده‌اند. این تصویرسازی باعث شده معاویه، نه به‌عنوان چهره‌ای بحث‌برانگیز، بلکه به‌عنوان فردی نوآور و اصلاح‌طلب در سریال بازنمایی شود. در واقع، رسانه با گزینش، حذف و بازآفرینی عناصر تاریخی، روایت جدیدی از واقعیت ارائه می‌دهد، نه تصویری مطلق از حقیقت.

میراسماعیلی گفت: با توجه به سرمایه‌گذاری‌های گسترده در حوزه فناوری، عربستان سعودی در حال ورود به دوره‌ای جدید است؛ برای نمونه، قرارداد ۵۰۰ میلیارد دلاری در زمینه هوش مصنوعی با آمریکا نشان‌دهنده تغییرات عمده‌ای در ساختار اقتصادی و سیاسی این کشور است. طی چند سال آینده، عربستان امروز با عربستان آینده قابل مقایسه نخواهد بود. این دگرگونی‌ها مستلزم تغییرات فرهنگی و اجتماعی نیز هستند؛ پذیرش فناوری جدید به معنای دگرگونی در سنت‌ها و حتی ساختار مذهبی است.

وی ادامه داد: ایجاد این تغییرات به ابزارهای رسانه‌ای نیاز دارد؛ فیلم، سریال، خبر، شبکه‌های اجتماعی و حتی فناوری‌های نوظهوری همچون هوش مصنوعی است. رسانه نه‌تنها قادر است افکار عمومی را هدایت کند، بلکه می‌تواند باورهای تاریخی را بازسازی کرده و برای نسل جوان، تصویری جدید از گذشته ارائه دهد.

مدیر گروه رسانه و ارتباطات دانشگاه آزاد اسلامی واحد دماوند گفت: از منظر نظریه‌های بازنمایی، همان‌گونه که میشل فوکو مطرح کرده، ارتباط میان تصویرسازی رسانه‌ای با قدرت، ایدئولوژی حاکم، منافع اقتصادی و تحولات فرهنگی انکارناپذیر است. در نتیجه، تولید آثاری همچون «معاویه» را می‌توان تلاشی برای تثبیت یک گفتمان جدید دانست که نقش مهمی در شکل‌دهی نگرش‌های جامعه دارد. این سریال در چارچوب اهداف خود، موفق بوده است، چرا که توانسته پیامی مشخص را به مخاطبان منتقل کند و در روند شکل‌دهی افکار عمومی تأثیرگذار باشد.

افشین محمدی استاد دانشگاه و عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد دماوند اظهار کرد: این اثر روایتی جدید از تاریخ اسلام ارائه داده است. یکی از نکات کلیدی در بررسی چنین آثاری، مفهوم تحریف تاریخی است. تحریف تنها به حذف وقایع محدود نمی‌شود، بلکه در برخی موارد شخصیت‌ها به گونه‌ای بازنمایی می‌شوند که نقش واقعی‌شان در تاریخ تغییر کند. این مسئله را می‌توان در شیوه نمایش معاویه، امام علی (ع) و سایر شخصیت‌های تأثیرگذار مشاهده کرد.

وی افزود: همان‌گونه که در بسیاری از آثار سینمایی و تلویزیونی شاهد هستیم، بازنمایی شخصیت‌های تاریخی گاه با اهداف خاصی انجام می‌شود؛ برای مثال، در برخی از فیلم‌های غربی، حضرت عیسی (ع) به گونه‌ای ترسیم شده که بینندگان تصور کنند او متعلق به یکی از کشورهای اروپایی است. این موضوع نشان‌دهنده قدرت رسانه در شکل‌دهی تصورات عمومی و روایت‌های تاریخی است.

محمدی همچنین گفت: در سریال “معاویه”، ما با نوعی بازتفسیر تاریخی مواجهیم که در آن برخی شخصیت‌ها برجسته شده و برخی دیگر کم‌رنگ می‌شوند. به‌عنوان مثال، هند، مادر معاویه، در تاریخ اسلام به‌عنوان هند جگرخوار شناخته شده و در میان مسلمانان از او تصویری منفی وجود دارد. اما در این سریال، نقش او به‌گونه‌ای متفاوت نمایش داده شده و هیچ اشاره‌ای به گذشته تاریخی‌اش صورت نمی‌گیرد.

وی ادامه داد: از سوی دیگر، شخصیت امام علی (ع) نیز در این اثر به‌عنوان فردی عافیت‌طلب و منزوی بازنمایی شده، در حالی که در منابع تاریخی، او به‌عنوان یکی از فعال‌ترین شخصیت‌های سیاسی و مذهبی صدر اسلام معرفی شده است. امام علی (ع) در دوران خلیفه دوم، بارها در تصمیم‌گیری‌های مهم مشارکت داشته و دیدگاه‌های راهبردی ارائه داده است. همچنین، در دوران خلافت عثمان نیز نقش مشورتی مهمی ایفا کرده، اما در سریال، این بُعد از شخصیت او نادیده گرفته شده است. این دستکاری در روایت‌های تاریخی، بخشی از استراتژی رسانه‌ای محسوب می‌شود. سرمایه‌گذاری سنگین بر تولید چنین آثاری (همچون بودجه ۱۰۰ میلیون دلاری این سریال) نشان‌دهنده هدف‌گذاری بلندمدت برای شکل‌دهی تصویر تاریخی خاصی در ذهن مخاطبان است.

دلایل روایت سازی

حجت‌الاسلام احمدی در باره این فیلم به خبرگزاری ایمنا گفت: در بررسی چنین آثاری، مفهوم تحریف تاریخی اهمیت ویژه‌ای دارد. تحریف تنها به حذف بخش‌هایی از تاریخ محدود نمی‌شود، بلکه گاهی شخصیت‌ها به‌گونه‌ای بازنمایی می‌شوند که نقش واقعی آن‌ها در تاریخ تغییر کند. برای مثال، هند، مادر معاویه، در تاریخ اسلام به‌عنوان شخصیتی منفور شناخته شده، اما در این سریال، نقش تاریخی او کاملاً تغییر یافته و هیچ اشاره‌ای به گذشته‌اش نمی‌شود. این بازنمایی بخشی از استراتژی روایت‌سازی برای تطهیر برخی چهره‌هاست.

وی افزود: از سوی دیگر، امام علی (ع) در این سریال به‌عنوان فردی منزوی و عافیت‌طلب نمایش داده شده، در حالی که در منابع تاریخی، او یکی از فعال‌ترین شخصیت‌های سیاسی و مذهبی صدر اسلام بوده است. امام علی (ع) در دوران خلافت عثمان نقش مشورتی مهمی ایفا کرده، در دوران خلیفه دوم نیز بارها دیدگاه‌های راهبردی ارائه داده است.

حجت‌الاسلام احمدی تاکید کرد: این نوع تغییرات در روایت تاریخی، بخشی از راهبرد رسانه‌ای محسوب می‌شود. سرمایه‌گذاری سنگین در تولید چنین آثاری (همچون بودجه ۱۰۰ میلیون دلاری این سریال) نشان‌دهنده هدف‌گذاری بلندمدت برای شکل‌دهی تصویری خاص از تاریخ در ذهن مخاطبان است.

این استاد فقه تاکید کرد: در گذشته، شخصیت معاویه چندان در روایت‌های عمومی برجسته نبود، مگر در آثار تاریخی و برخی سریال‌های تلویزیونی. اما امروزه، بازنمایی او در قالب یک روایت جدید، جایگاه متفاوتی یافته که می‌تواند در فضای سیاسی و اجتماعی کنونی مورد استفاده قرار گیرد. این تغییر نشان‌دهنده یک استحاله بنیادین در نظام فکری و روایی است؛ تحولی که می‌تواند با رویکرد اسلامی یا غیر اسلامی صورت گیرد.

وی افزود: بارها شنیده‌ایم که اسلام معاویه با سایر برداشت‌های اسلامی تفاوت دارد. این تفاوت‌ها را می‌توان در چند محور اصلی مشاهده کرد: نخست، اشرافی‌گری که در این مدل، ثروت و تجملات به‌عنوان ابزاری برای تثبیت مشروعیت سیاسی به کار گرفته می‌شود. دوم، سلطنت‌گرایی؛ در حالی که خلافت در دوران خلفای راشدین به‌صورت انتخابی یا با بیعت مردمی تعیین می‌شد، معاویه با جنگ به قدرت رسید و خلافت را به نظام سلطنتی تبدیل کرد، روندی که با حکومت امویان تا سال ۱۳۲ هجری ادامه یافت.

احمدی تصریح کرد: اما یکی از ابعاد مهم‌تر، پایگاه اجتماعی و تغییرات فرهنگی در دوران معاویه است. امویان پس از تثبیت قدرت، فضای مذهبی را در مسیر جدیدی هدایت کردند و جامعه اسلامی را دستخوش تغییرات بنیادین کردند. این دگرگونی‌ها را می‌توان با اصلاحات اجتماعی و سیاسی دوران محمد بن سلمان مقایسه کرد؛ دوره‌ای که در آن، تغییرات سریع در ساختارهای اجتماعی و مذهبی عربستان مشاهده شده است. در سفرهایی که به عربستان داشتم، شاهد تغییرات تدریجی در رفتار اجتماعی مردم بودم، به‌ویژه در سال‌های اخیر که این تحولات با سرعت بیشتری رخ داده‌اند. دیدگاه‌هایی که پیش‌تر با حساسیت دنبال می‌شدند، به‌مرور دچار دگرگونی شدند. این مسئله نشان می‌دهد که بازنمایی معاویه در این سریال، تنها یک روایت تاریخی نیست، بلکه بازتابی از تغییرات سیاسی و اجتماعی امروز است.

وی تاکید کرد: این روند نشان‌دهنده تلاش برای مشروعیت‌بخشی به تحولات جدید در قالب یک روایت تاریخی است؛ روایتی که به‌دنبال تأثیرگذاری بر افکار عمومی و تثبیت یک مدل حکومتی خاص است. بررسی و تحلیل این روند، ما را به درک بهتر نقش روایت‌های تاریخی در سیاست‌های امروز می‌رساند.

عربستان سعودی در حوزه سینما فعال شده‌است

آرش فهیم منتقد فیلم و سینما درباره این سریال اظهار کرد: عربستان سعودی طی سال‌های اخیر در عرصه‌های فرهنگی، هنری، ورزشی و سینمایی فعال شده، از همین الگو پیروی کرده است. در سریال “معاویه”، این شخصیت از دوران تولد تا انتخاب یزید به‌عنوان جانشین به تصویر کشیده شده است و در تمام مدت، او به‌عنوان یک رهبر برجسته و حامی تمدن اسلامی معرفی می‌شود.

وی افزود: نکته مهم در این روایت‌سازی، جریان‌شناسی تاریخی است؛ در سریال، معاویه به‌عنوان شخصیتی مثبت در برابر امام علی و پیروانش قرار می‌گیرد و تصویری خلاف آنچه در تاریخ ثبت شده، از خود ارائه می‌دهد. این اقدام، نمونه‌ای از بازنمایی هدفمند تاریخ در جهت منافع سیاسی و اجتماعی معاصر است، موضوعی که در عرصه سینما و رسانه‌های جهانی سابقه‌ای طولانی دارد.

این کارشناس تاکید کرد: سریال «معاویه» تلاش می‌کند با بازنمایی تاریخی شخصیت‌ها و گروه‌های مختلف، به نوعی شرایط سیاسی و اجتماعی امروز جهان اسلام را انعکاس دهد. این اثر شیعیان را به‌عنوان مخالفان نظام سرمایه‌داری معرفی کرده و در مقابل، گروه خوارج را نمادی از جریان‌های تکفیری، از جمله داعش، به تصویر می‌کشد.

در ادامه محمدکاظم کرمی کارشناس ارشد تاریخ اسلام و دانشجوی دکترای مدیریت رسانه گفت: قطعا خلق هر اثر هنری پیام و هدفی دارد و سریال معاویه هم از این امر مستثنی نیست کما اینکه موجب بحث و نقد و نظرهای زیادی هم‌ در سراسر جهان اسلام شده است. ارائه جنبه زیباشناختی هنری، بازخوانی بخشی از تاریخ اسلام، به تصویر کشیدن زندگی یک شخصیت مهم اسلامی و … می تواند از اهداف ساخت سریال معاویه پر هزینه و پر سر و صدا باشد. ضعف جنبه های هنری ان از دید متخصصان و حتی بییندگان عادی جنبه زیبا شناختی و هنری اثر را زیر سوال برده است.

روایتی عجولانه همراه با حذف و یا نادیده گرفتن بسیاری از بخش های مهم تاریخ اسلام آن عصر بازخوانی یک بخش از تاریخ را هم از احتمال هدف اصلی بودن حذف می کند و در نهایت اینکه معاویه حتی از دید اهل سنت هم از شخصیت هایی نیست که اولویت ساخت زندگی نامه در قالب فیلم در بین بزرگان اسلام باشد بنابراین باید هدف اصلی ساخت این فیلم را در جای دیگری جستجو کرد. من معتقدم ساخت این فیلم سه هدف می تواند داشته باشد.

هدف سریال معاویه

بن سلمان ولیعهد و به واقع حاکم واقعی عربستان منشا تحولاتی شدت است، سازندگی، توسعه، بلندپروازی و البته ساختار شکنی از ویژگی های این تحولات است. به صورت ویژه عبور از خط قرمزهای در سرزمین عربستان داشته است. قطعا برای خیلی ها قابل هضم نیست و ممکن است این پارادیم شیفت منشا تعارض ها و تضادهایی شود.

برای همین پیدا کردن یک الگوی تاریخی با هدف بازنمایی امروز بر اساس آن الگو برای توجیه تغییرات پارادایم شیفت گونه کنونی ضروری است و چه کسی بهتر از معاویه می تواند نماینده این امر یا الگوی این راه باشد.

در سال دهم هجرت و در شب فتح مکه همراه پدرش به اسلام ایمان آورد، فرماندهی سه جنگ بزرگ با پیامبر در سال‌های قبل از این با پدر او بود و خانواده اش کانون ضدیت با اسلام تا آن شب محسوب می شد اما خیلی زود جای خود را نزد پیامبر باز کرد، شام را فتح کرد و والی آنجا شد.

اما بلافاصله شیوه حکومت داری خود را جدا از سیره پیامبر و خلفا تعریف کرد تا جاییکه مورد انتقاد خلیفه دوم قرار گرفت اما علت آن را نزدیکی به روم و لزوم ایجاد این ساختار بیان کرد بعد از علی امام اول شیعیان و خلیفه چهارم در حالیکه هنوز بسیاری از بزرگان اسلام و متقدمین در قید حیات بودند به دنبال صلح با امام حسن خلیفه شد و خلافتش آغاز تحول اساسی در شیوه حکمرانی بود.

ایجاد تحولات در شیوه حکمرانی

ایجاد تحولات در شیوه حکمرانی و به واقع ایجاد پادشاهی، تعریف ساختار حکومتی و البته توسعه و در نهایت جانشینی پسرش که خلاف رویه قبل و حتی صلح با امام حسن بود به واقع اولین پارادیم شیفت دنیای اسلام بود چنان که خیلی از اهل سنت هم منتقد او و شیوه حکمرانی اش هستند، این نکات منتقدانه را در متون معتبری چون تاریخ طبری، صحیح بخاری و … می توان دید.

من عقیده دارم بن سلمان و کمپانی MBC با ساخت این فیلم می خواهند بگویند که همچنان که شرایط معاویه را مجبور به تحول کرد، بن سلمان هم برای حیات در دنیای کنونی مجبور به این تغییرات است. بهترین دیالوگ فیلم برای بیان این منظور آنجاست که معاویه می گوید: “کار سیاست یک چیز است و کار زهد و تقوا چیز دیگر”

بزرگ‌ترین توجیه برای برگزاری فستیوال های هنری

این بزرگ‌ترین توجیه برای برگزاری فستیوال های هنری، حضور جنیفر لوپز و آزادی های اساسی در سرزمین وحی و پیامبر تحت حکومت بن سلمان است. البته سکانس های دیگر هم واضح این شبیه سازی و استفاده از الگوی گذشته برای بازنمایی حال را به تصویر می کشند.

دوم از آنجا که معاویه جزو شخصیت های درجه یک اسلام و مورد قبول همه نیست و حتی اهل سنت هم به او نقد وارد می کنند لازم است یک موجه سازی از چهره تاریخی او بشود تا به عنوان الگو معرفی شود. درست است که سکانس هایی از فیلم برخی ضعف ها و ایردات او را به تصویر می کشد، اما با حذف برخی وقایع مهم آن دوران یا عبور سریع از بخش های دیگر که در آن ها به معاویه نقد وارد می شود.

درواقع فیلم می کوشد او را فردی معرفی کند که البته کمی با زهد و تقوا فاصله دارد اما مدیر، با تدبیر، سیاست مدار، مهربان و اهل مداراست به نحوی که اسلام با او بود که مدرن، دارای ساختار حکومتی و تشکیلات شد و گام در مسیر توسعه نهاد. به عبارت دیگر فیلم می خواهد از معاویه شخصیتی موجه بسازد تا سپس الگو سازی از او معنا پیدا کند.

نشان دادن تصویری همگرایانه از معاویه

سوم و از همه مهم‌تر فیلم با نشان دادن تصویری همگرایانه از معاویه که با مخالفان مسلمان خود هم مهربانانه و رئوفانه برخورد می کند. چتر پدرانه خود را روی همه باز می کند بدون اینکه به وقایعی چون قتل حجر بن عدی و … بپردازد، می خواهد پیام سوم فیلم که بلندپروازی سوم بن سلمان است را نشان دهد.

تلاش برای رابطه با ایران، استفاده از توان خود برای رفع تحریم های سوریه و حتی آتش بس با حوثی های یمن در کنار نگاه همگرایانه در کل اسلام از سوی بن سلمان شاید نشان دهنده این دیدگاه بن سلمان است که می خواهد کانون و حتی در شمایل رهبر و مرکز ثقل دنیای اسلام نشان داده شود. برای همین از ظرفیت این فیلم برای رساندمداین پیام استفاده می کند.

تخفیف اختلافات بین علی و معاویه به اختلاف نظرهای سطحی و تفاوت نوع نگاه در شیوه حکمرانی، نپرداختن به نامه های علی به او، محبت در حق اهل بیت، رافت با قیس بن سعد که از یاران علی بوده و … و حتی نشان دادن تصویری دنیوی و البته مدیر و مدبر از معاویه در مقابل چهره زهد و تقوایی از علی در کنار استفاده از روایت شیعه در برخی رویدادهای مهم آن زمان و یا عبور از برخی وقایع چالش برانگیز و حساس شاید تلاشی برای باز کردن یک چتر به اندازه کل دنیای اسلام از سوی بن سلمان است.

به هر حال ضعف های اساسی فیلم از منظر هنری و تاریخی باید نگاه ما را از این جنبه ها به عنوان هدف از این همه هزینه به جای دیگری ببرد. جایی که بلندپروازی های و رویا پردازی های بن سلمان را نشان می دهد.

از دیگر حاضران و سخنرانان در جلسه فریبا کرمی؛ پژوهشگر رسانه و دانشجوی دکتری مدیریت رسانه  و مهدی مرتضوی؛ پژوهشگر رسانه و دانشجوی دکتری مدیریت رسانه نیز حضور داشتند.